Krótkie historie. Społeczność żydowska w Marggrabowej – Treuburgu

Społeczność żydowska w Marggrabowej – Treuburgu

 

Wielu z nas przechodzi obok bloku tzw.: “złotówki” czy też obok dawnej gorseciarni myśląc o istniejącym tam kiedyś cmentarzu żydowskim. Ci, którzy przybyli do Olecka tuż po wojnie, lub się w Olecku zaraz w latach powojennych urodzili, pamiętają jeszcze mur okalający niewielki cmentarz, kilka zapadających się już w ziemię nagrobków. Wiele osób mówi o powojennym szacunku do tego miejsca, ale cmentarz był i miejscem wypasu koni, jak i bawiły się tam dzieci, zaś niejeden chłopak na szkolnej przerwie zaciągnął się tam po raz pierwszy papierosem. Wspominane są piękne drzewa dające cień. Później nieliczne źródła mówią o planach rewitalizacji, rychło zaniechanych i koparkach oraz budowie nowego bloku, a jeszcze późniejsze, przekazywane półgębkiem, o macewach, które albo wylądowały na terenach podmokłych w okolicy dzisiejszej plaży zwanej Szyjką, albo o tych, które są w oleckich domach częścią utwardzającą deptaki do nich prowadzące. Ile z tego prawdy to wciąż nie wiadomo, wiele informacji wymaga jeszcze żmudnych poszukiwań i weryfikacji, ale historia cmentarza odsłania zapomnianą historię żydowskiej społeczności mieszkającej w Olecku, w czasach, kiedy miasto nazywało się Marggrabowa, a później Treuburg. Jakie były jej początki?

 

Początki sięgają bardzo wczesnych wieków, ale dzisiaj ledwie ślady odnajdujemy z czasów XIX i XX wieku. Wtedy to, nowe dekrety z 1843 roku przyznające prawa i przywileje osobom wyznania mojżeszowego ściągnęły do Marggrabowej całkiem sporą społeczność żydowską, która miała zapewnione różnorodne prawa, m.in.: dotyczące możliwości wybudowania synagogi i praktykowania wiary oraz możliwości zakładania kooperatyw, prowadzenia handlu (“Judenschaften”). Wiele osób z tego skorzystało przyjeżdżając do Marggrabowej. Tu szukały one swego szczęścia i swego miejsca, tu też się to i początkowo udało. Społeczność żydowska przez kilka pokoleń doskonale integrowała się z innymi mieszkańcami Marggrabowej, stawała się ważną częścią miasta. Już w połowie XIX wieku gmina żydowska zakupiła od miasta 28 mórg tuż przy rynku i wybudowała tam synagogę (dziś mieści się tam blok). Synagoga była prostą, jednonawową budowlą z oknami w stylu gotyckim, z witrażami. Jak podają przekazy przedwojennych mieszkańców, przed synagogą rosły dwa cyprysy, obok mieściły się: drogeria ze stacją benzynową Shell, rozgłośnią radiową, zakładem fotograficznym i piekarnia oraz hotel “Koniglicher Hof” ze stacją benzynową Esso i kinem. Gmina żydowska wybudowała też mykwę (rytualną łaźnię). Istniała także szkoła (nauczał kantor Braude). Znanym działaczem z Marggrabowej był Kurt Blumenfeld (1884-1963), był on prawnikiem i politykiem, przyjacielem H. Arendt, działaczem w Światowej Organizacji Syjonistycznej. W 1871 roku Marggrabowa była jednym z pierwszych miejsc w Prusach, gdzie osoba ze społeczności żydowskiej została powołana na stanowisko sędziego.

 

Z przejęciem władzy przez Hitlera w 1933 roku wszystko się zmieniło. Przeciwnicy polityczni zostali przez nazistów usunięci z piastowanych stanowisk, nastąpiły zmiany w urzędach, landratem został Walter Tubenthall, a Żydzi stali się obywatelami drugiej kategorii i wszelkie praktyki dyskryminacji stały się legalne. Bardzo szybko pierwsi Żydzi opuścili miasto szukając schronienia w innych krajach Europy, lub w Palestynie. W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku w całej III Rzeszy miała miejsce Noc Kryształowa i nie inaczej stało się w Marggrabowej, przemianowanej już na Treuburg. Jednak, wciąż niewiele wiadomo, co się tak naprawdę wówczas tutaj stało. Jedne przekazy informują, że synagoga uniknęła spalenia, gdyż w pobliżu stały inne budynki i stacje benzynowe, drugie, że jednak ogień został podłożony. Z pewnością prawda leży gdzieś pośrodku, gdyż po Nocy Kryształowej w synagodze mieściła się niemiecka firma dziewiarska, zaś nieliczne fotografie powojenne przedstawiają synagogę już bez witraży, przebudowaną, w której notabene w czasach powojennych trzymany był olej napędowy i smary (magazyn materiałów pędnych), aż do momentu zburzenia i wybudowania nowych bloków. Po Nocy Kryształowej nastąpiły też w Treuburgu deportacje. Według portalu Wirtualny Sztetl: najprawdopodobniej w 1939 roku ostatni Żydzi pozbawieni zostali własnych majątków i wówczas w Treuburgu stworzono nieformalne getto (budynek przy ówczesnej Bergstrasse 13, dziś ul. 1 Maja, naprzeciwko ul. Wąskiej). Nikt do Olecka po wojnie nie powrócił. Przedwojennej społeczności żydowskiej już nie ma, warto jednak wybrać się jej śladami, odbyć pierwszy, mały spacer zaczynając od cmentarza żydowskiego, w górę, aż do dzisiejszego Placu Wolności, przyjrzeć się zapomnianej części miasta.

 

(foto: Synagoga – budynek pierwszy po lewej, zdjecie pochodzi z archiwum H. i S. Kaczor)

 

Cmentarz żydowski (zaznaczony na mapie opracowanej przez Paula Mexa z 1960/61 roku) położony był niedaleko szpitala, przy skrzyżowaniu dróg Graundenzerstrasse (dziś ul. Słowiańska) i Goldaperstrasse (wcześniej Seedrankerstrasse, dziś również ul. Gołdapska i Armii Krajowej). Cmentarz był niewielki, 0,1 ha, dziś w zasadzie jego teren to fragment ul. Ludowej i kawałek wzgórka z krzakami. Kiedy w latach sześćdziesiątych rozpoczęła się tam budowa prawdopodobnie dosyć nonszalancko postąpiono z pozostałościami, ale też i z tego powodu formalnie cmentarz wciąż istnieje. Po murze okalającym cmentarz nie ma już śladu, lecz idąc dalej dochodzi się do stolarni, do której on przylegał wraz z cmentarzem. Właścicielem tej stolarni i budynku mieszkalnego obok był Jakielski (nr 32 Goldaperstrasse, później gorseciarnia, dziś budynek poddany przebudowie). Obok stały dwie hale magazynowe należące do Landlichen Wirtschaftsverein, kierownikiem tam był Pogodda. Trochę dalej był dom, którego właścicielem był Podbielski. Była to (i wciąż jest) okazała willa, która przez przedwojennych mieszkańców była nazywana: Villa des Geldverleihers (nr 32, dziś mieści się tam Środowiskowy Dom Samopomocy, nie wiadomo, co mieściło się tam w czasie II wojny światowej). Naprzeciwko willi znajdował się zakład mechaniki pojazdowej (nr 23 Goldaperstrasse), po wojnie były tam tylko gruzy, później długo nic, a teraz na części parceli wybudowana jest nowa kamienica). Trochę dalej (nr 22 Goldaperstrasse) mieścił się Międzynarodowy Błękitny Krzyż (Christlichen Blaukreuzergemeinschaft), który był organizacją zapobiegającą i walcząca z problemami związanymi z alkoholem. Pod nr 15 (lub 17) Goldaperstrasse mieścił się sklep rodziny Isidora i Salomona Czerninskich (handlowali oni słodyczami i wyrobami tytoniowymi). Pod nr 11 Goldaperstresse mieszkali Wessolowscy, a pod nr 6 Goldaperstrasse mieściła się kuźnia, której właścicielem był Przyborowski. Od kuźni odchodziła Lazarette Strasse (dziś Składowa), prawdopodobnie z przejściem do synagogi (po wojnie na tej ulicy mieściła się łaźnia, czy miała ona związek ze społecznością żydowską, nie wiadomo).

 

To tylko fragment spaceru. Losy społeczności żydowskiej były w Treuburgu dramatyczne. David Isaak Podbielski – ów kupiec i bankier, mąż Tobiene Podbielski ( z domu Narewczewitz), właściciel tej okazałej willi, która wciąż pobudza swoim stylem wyobraźnię, ostatecznie wyjechał do Berlina, aby tam spróbować znaleźć anonimowość i spokój/lepsze, normalne życie, niestety (jak wielu innych, wbrew nadziejom) 19 lutego 1943 roku został deportowany do Auschwitz. Taki sam los spotkał jego córkę Rose (ur. W 1900 roku), która jeszcze wcześniej, w wyniku ustawy z 17 sierpnia 1938 roku, musiała przed imieniem dodać określający ją znacznik “Sara”, stało się to jeszcze w Treuburgu 12 grudnia 1938 roku (17 sierpnia 1938 r. uchwalono dyskryminujący dekret nakazujący mężczyznom pochodzenia żydowskiego dodawać przed nazwiskiem do posiadanych już imion imię “Izrael”, a kobietom “Sara” oraz pod groźbą więzienia używania tych imion przy wszystkich urzędowych okazjach). Rosa Podbielski została deportowana 19 lutego 1943 roku do Auschwitz.

 

Oto inne, na tę chwilę znane nazwiska związane z historią społeczności żydowskiej z Marggrabowej/Treuburga oraz z najbliższych okolic i urywane ślady ich losów:

1. Abrahamsohn Emil – urodzony 12 października 1875 roku w Jaśkach (Jaschken), przeniósł się do Berlina, skąd 29 stycznia 1943 roku był deportowany do Auschwitz.

2. Alexandrowitz Flora (urodzona 25 lutego 1926 roku, ojciec pochodzenia żydowskiego, matka nie), mieszkali przy Adolf Hitler Platz 51 (dziś stoi tam blok), umarła na tyfus w Insterburgu (dziś Czerniachowsk).

3. Alpert Jakob – urodzony 22 lutego 1879 roku w Plewkach (Plöwken), mieszkał w Ełku (Lyck), deportowany 24 października 1941 roku do getta w Łodzi, a następnie 15 maja 1942 roku do obozu w Chełmnie.

4. Basch Hulda – urodzona 11 września 1873 roku w Marggrabowej, z domu Leffkowitz, 17 czerwca 1907 roku w Berlinie poślubiła kupca – Hermanna Basch’a. Deportowana 3 października 1942 roku do obozu w Theresienstadt, zginęła 26 kwietnia 1944 roku. Hermann Basch zmarł 1 maja 1942 roku.

5. Behrendt Betty – urodzona się w 1880 roku w Marggrabowej, po mężu Michaelson, przed II wojną światową wyjechała do Berlina, deportowana 13 stycznia 1942 roku Transportem 8 do getta w Rydze.

6. Blumenfeld Kurt – urodził się 27 maja 1884 roku w Marggrabowej, zmarł 21 maja 1963 roku w Jerozolimie. Jego ojciec – Rudolf Blumenfeld (1840-1919) był sędzią w Insterburgu (dziś Czerniachowsk). Studiował w Berlinie i w Königsbergu.

7. Borstein Gela – urodziła się na Ukrainie (ojciec i matka: Yakov and Sara), żona Mordekhaia, przed i w czasie II wojny światowej żyła w Treuburgu

8. Braude – małżeństwo, on był kantorem nauczycielem, opuścili Treuburg w 1934 roku i osiedlili się w Palestynie.

9. Buterfas Grete – urodzona 18 grudnia 1891 roku w Krupinie (Krupinnen), z domu Wilkowski, przeniosła się do Berlina, deportowana 1 marca 1943 roku do Auschwitz.

10. Caspary Alfred, od 1911 roku właściciel nieruchomości i cegielni w Kowalach Oleckich (Reimannswalde).

11. Cohn Gerhard – urodził się w 1918 roku w Marggrabowej matka: Jenny. Podczas II wojny światowej przebywał w Berlinie, deportowany do Auschwitz.

12. Cohn Gerhard – urodził się w 1916 w Marggrabowej, podczas II wojny światowej mieszkał w Berlinie, deportowany Transportem 23 do Auschwitz, zginął 29 listopada 1942 roku.

13. Cohn Ilse – urodziła się w 1920 roku w Marggrabowej, podczas II wojny światowej przebywała w Berlinie, deportowana.

14. Cohn Ilse – urodziła się w 1917 roku w Marggrabowej (po mężu Graetz).

15. Czarninski Isidor – oraz żona i dwaj synowie. Wraz z rodziną wyjechał do Polski, a stamtąd później do Izraela.

16. Czerninski David – urodzony 18 maja 1893 roku w Mazurach (Masuhren). Żona – Helena, z domu Schauffer, urodzona 23 stycznia 1896 roku w Kłajpedzie (Memel), syn Günter – urodzony 4 maja 1924 roku w Marggrabowej, syn Horst urodzony 26 maja 1925 roku w Marggrabowej i syn Siegbert (brak danych). Rodzina mieszkała pod nr 13 Bergstrasse (obecnie 1-go maja). David z żoną Heleną i synem Günterem został 6 grudnia 1939 roku deportowany do Białej Podlaskiej, później w 1940 dalej (inne źródła podają, że Günter zamieszkał w Berlinie, skąd został deportowany). Syn Horst wyemigrował do Berlina, skąd 19 grudnia 1942 roku został deportowany do Rygi (inne źródła podają, iż podczas wojny przebywał w Tylży (Tilsit), skąd został deportowany). Siegbert zdążył wyemigrować do Izraela.

17. Czerninski Artur – urodzony 24 lutego 1897 roku w Mazurach (Masuhren). Brat Davida Czerninski, przeniósł się do Berlina, skąd 3 lutego 1942 roku został deportowany do Auschwitz.

18. Czerninski Sally – urodzony 13 czerwca 1874 roku w Marggrabowej, żona – Herta Anna (z domu Czerninski) urodzona 3 lutego 1878 roku w Mieruniszkach (Mierunsken). Mieli troje dzieci: syna Alfreda – urodzonego 29 czerwca 1907 roku w Zalesiu (Salleschen) oraz jeszcze syna i córkę (prawdopodobnie Friedę Jeleniewski). Rodzina zajmowała się handlem w Marggrabowej i byli właścicielami kamienicy przy nr 13 Bergstrasse (dziś 1 maja, naprzeciwko ul. Wąskiej). Czerniński Sally i Herta Anna wraz z synem Alfredem zostali deportowani 6 grudnia 1939 roku do Białej Podlaskiej. Herta Anna deportowana była dalej w lutym 1940 roku. Losy pozostałych dzieci nie są znane.

19. Czerninski – zajmował się handlem tekstyliami w Świętajnie (Schwentainen) i wynajmowem mieszkań.

20. Czerninski Leo – urodzony 14 listopada 1894 roku w Mazurach (Masuhren), przeniósł się i mieszkał w Frankfurcie nad Odrą oraz w Berlinie. Uwięziony od początku listopada 1938 roku do 26 listopada 1938 roku w obozie w Sachsenhausen, deportowany 2 kwietnia 1942 roku do getta w Warszawie.

21. Czerninski Lina – urodzona 3 października 1898 roku w Szarejkach (Schareyken), po mężu Rehfeld, podczas II wojny światowej mieszkała w Treuburgu, została 6 grudnia 1939 roku deportowana do Białej Podlaskiej.

22. Czerniński Eugen – urodzony w 1889 roku w Marggrabowej, zona Hela z domu Grunert, podczas wojny przebywał we Frankfurcie nad Odrą, deportowany.

23. Dantowitz Emma – urodziła się 24 września 1877 roku w Dąbrowskich (Dombrowsken), z domu Wohlgemuth, mieszkała w Königsbergu, deportowana 24/26 czerwca 1942 roku do obozu w Mińsku (Mały Trostinec).

24. Direktor Louis – urodzony 10 lutego 1888 roku w Sulejkach (Suleiken), mieszkał w Gołdapi, deportowany 9 grudnia 1942 roku do Auschwitz.

25. dr Dyrenfurt – lekarz, który d 1920 miał prywatną praktykę w Marggrabowej. Miasto zawdzięcza mu pierwszy aparat rentgenowski.

26. Ewenstein Marcus – urodzony 21 maja 1880 roku w Kl. Franzdorf, Kreis Insterburg (dziś Czerniachowsk – inwalida, żył w Treuburgu w Feierabendhaus (dom opieki dla osób starszych).

27. Frankenstein Clara – urodzona 24 czerwca 1872 roku w Marggrabowej, z domu Hertfeld, zamieszkała w Berlinie, deportowana 16 czerwca 1942 roku do Theresienstadt, gdzie zginęła 18 września 1942 roku.

28. Friedmann Reinhold – urodzony 27 czerwca 1898 roku w Mieruniszkach (Merunsken), żona Hanna z domu Melnik, urodzona 5 lipca 1901 roku w Swidjan (na Litwie). Prowadzili handel tekstyliami w Marggrabowej przy Rynku. W latach trzydziestych opuścili Treuburg i zamieszkali w Berlinie. 1 marca 1943 roku zostali deportowani do Auschwitz. Córkom Ricie i Ilse udało się wyjechać do Izraela. Ilse lata wojny spędziła w Szwecji.

29. Friedmann Arthur – urodzony 14 października 1895 roku w Marggrabowej (ojciec i matka: Ysrael i Yohana, kupiec, podczas II wojny światowej mieszkał w Amsterdamie, zginął w obozie w Sobiborze.

30. Fredmann Walter – urodzony 30 maja 1897 roku w Marggrabowej, kupiec, podczas II wojny światowej mieszkał w Amsterdamie, zginął 23 kwietnia 1943 roku w obozie w Sobiborze.

     

    (foto: dokumenty z dokumenty z Yad Vashem)

     

     

31. Friedmann Albert – urodzony 13 października 1885 roku w Mieruniszkach (Mierunsken), kupiec, przeniósł się do Berlina. 26 czerwca 1942 roku został deportowany na wschód (Mińsk, Maly Trostinec).

32. Friedmann Joseph – urodzony 26 czerwca 1870 roku w Nowej Wsi (Neuendorf). Przeniósł się do Berlina. 25 stycznia 1942 roku został deportowany do Rygi.

33. Friedmann-Mizel Marie – urodzona 7 sierpnia 1884 roku w Mieruniszkach (Merunsken), przeniosła się do Berlina. 9 grudnia 1942 roku została deportowana do Auschwitz.

34. Goldstrom Lina – urodzona 30 listopada 1989 roku w Plewkach (Plöwken), z domu Alpert, przeniosła się do Berlina, 12 marca 1943 roku deportowana do Auschwitz.

35. Groß Franziska – urodzona 21 listopada 1870 roku w Marggrabowej, z domu Lichtenstein (ojciec i matka: David Isidor – urodzony w 1857 roku i Khana), mieszkała w Szczecinie (Stettin) deportowana 12 lutego 1940 roku do getta w Głusku (woj. Lubelskie).

36. Guth Ida – urodzona 1 stycznia 1893 roku w Świętajnie (Schwentainen), z domu Czerninski. Przeniosła się do Berlina, skąd 27 stycznia 1942 roku została deportowana do Auschwitz. Miała prawdopodobnie syna, o którym nic nie wiadomo.

37. Guthmann Adele – urodzona 29 września 1864 roku w Marggrabowej, z domu Lichtenstein, zamieszkała w Königsbergu, deportowana 24/25 sierpnia 1942 roku do obozu w Theresienstadt.

38. Heidemann Johanna – urodzona w 1908 roku w Marggrabowej, z domu Rheinhard, przed II wojną światową przebywała w Berlinie, podczas wojny w Rydze, gdzie została deportowana Transportem 18.

39. Hertfeld Frieda – pierwsza żona dr. Ernsta Schwabe w Kowalach Oleckich (Reimannswalde), córka dr. Hertzfelda z Tylży (Tilsit), członka rady Sanitätsrates.

40. Heymann Martin – z żoną, posiadał sklep, mieszkał przy Rynku

41. Heymann Clara – urodzona 4 grudnia 1866 roku w Marggrabowej, z domu Kaminski, przeniosła się do Berlina i transportem “Alterstransport” została 7 września 1942 roku deportowana Transportem I/60 do obozu w Theresienstadt, gdzie zmarła 8 maja 1944 roku.

42. Hirschwitz Leo – urodzony 23 września 1884 roku w Nowych Polaszkach (Neu Paleschken), żona Wilhelmine (nie była pochodzenia żydowskiego) z domu Czapla urodzona 6 stycznia 1886 roku w Cimochach (Groß Czymochen), umarła 20 grudnia 1947 roku w Altentreptow. Pracował jako zegarmistrz w Cimochach (Reuß), umarł 20 czerwca 1973 roku w Flockceck koło Rensburga. Dzieci: Karl – urodzony 26 stycznia 1908 roku, poległ w kwietniu 1945 roku, Hermann – urodzony 1 sierpnia 1909 roku, poległ 1943 pod Stalingradem, Erna – urodzona 19 października 1913 roku, Robert- urodzony 26 marca 1920 roku (mieszkał w Hessisch-Lichtenau).

43. Hirsch Arno – urodzony w Marggrabowej w 1927 roku, przed II wojną światową wyjechał do Berlina, deportowany 29 listopada 1942 roku Transportem 23 do Auschwitz.

44. Hirsch Günter – urodzony w Marggrabowej w 1929 roku, przed II wojną światową wyjechał do Berlina, deportowany 29 listopada 1942 roku Transportem 23 do Auschwitz.

45. Hirsch Liselotte – urodzona w Marggrabowej w 1926 roku, przed II wojną światową wyjechała do Berlina, deportowana 29 listopada 1942 roku Transportem 23 do Auschwitz.

46. Hirsch Norbert – urodzony w Marggrabowej w 1924 roku, przed II wojną światową wyjechał do Berlina, deportowany 29 listopada 1942 roku Transportem 23 do Auschwitz.

47. Hohenstein Rose – urodzona w 1856 roku w Marggrabowej, przed II wojną światową wyjechała do Szczecina, deportowana do getta w Piaskach.

48. Isaak Henry – urodzony w 1930 roku w Treuburgu, przed II wojną światową mieszkał w Berlinie, deportowany do Auschwitz (w czerwcu 1942 roku Transportem I/3 został przewieziony do Thieresienstadt).

49. Jablonski Isaak – urodził się 15 maja 1891 roku w Mieruniszkach (Merunsken), przeniósł się do Berlina, deportowany do Auschwitz, gdzie zginęł 10 marca 1943 roku.

50. Jeleniewski Frieda – urodzona 5 stycznia 1901 roku w Zalesiu koło Wronek (Salleschen (Tannau)), z domu Czerninski. Mieszkała w Piszu (Johannisburg). Deportowana 4 marca 1943 roku do Auschwitz.

51. Kaminski Isaak i Leo – wynajmowali mieszkanie przy Deutschestrasse (dziś Grunwaldzka).

52. Kaminski Anna – urodzona 21 listopada 1884 roku w Marggrabowej (po mężu Kaiser), przeniosła się do Berlina, skąd 3 września 1942 roku została deportowana do obozu w Theresienstadt, a później, 3 września 1944 roku do obozu zagłady w Auschwitz.

53. Kaminski Betti – urodzona w 1873 roku w Marggrabowej (po mężu Konschewski), przed II wojną światową zamieszkała w Berlinie, deportowana Transportem I/28 22 lipca 1942 roku do Theresienstadt.

54. Kaminski Ida – urodzona w 1880 roku w Marggrabowej (po mężu Ladendorf), przed II wojną światową mieszkała w Königsbergu, deportowana do Treblinki, transportem I/28 22 lipca 1942 roku do Theresienstadt.

55. Kowalewski Betty, z domu Wessolowski, urodzona 13 maja 1902 roku w Rogojnach (Rogonnen), fryzjerka, jej mąż – Erich (nie był pochodzenia żydowskiego) zmarł w Treuburgu 13 marca 1943 roku (dzieci: Günter i Gerda). Mieszkali przy nr 7 Bahnhofstrasse (dziś ul. Kolejowa).

56. Krawnitzki Anna urodziła się w 1863 roku w Suwałkach, po mężu Menchelowitz, podczas II wojny światowej przebywała w Treubugru, później w Polsce, deportowana.

57. Kronheim – właściciel młyna w Kowalach Oleckich (Reimannswalde), posiadacz nieruchomości.

58. Lapidas Egon Julius – urodzony 13 stycznia 1924 roku w Marggrabowej, mieszkał w Piszu (Johannisburg), później w Berlinie, deportowany 24 października 1942 roku do getta w Łodzi.

59. Laser Adolf – urodzony 29 sierpnia 1877 roku w Marggrabowej, zamieszkał w Berlinie, 25 kwietnia 1941 roku tamże popełnił samobójstwo.

60. Laser Hermann – urodzony 26 stycznia 1872 roku w Marggrabowej, mieszkał w Berlinie, 17 sierpnia 1942 roku deportowany transportem I/46 do Theresienstadt, gdzie zginął 29 listopada 1942 roku.

61. Leffkowitz Moritz – urodził się około 1907 roku w Marggrabowej, zajmował się handlem alkoholem, prowadził wyszynk, producent octu, właściciel nieruchomości przy Rynku. Córka: Hulda Leffkowitz (po mężu Basch). Żona: Berta Rosenthal – urodzona około 1907 roku.

62. Leffkowitz Denny – właściciel cegielni w Rogówku (Roggenfelde), mieszkał w Treuburgu.

63. Lichtenstein Selmar – urodzony 5 sierpnia 1974 roku w Marggrabowej, ojciec: David matka: Johanna z domu Fromberg, żona: Thea z domu Fränkel. Przed II wojną światową mieszkał w Szczecinie (Stettin), deportowany 28 maja 1943 roku do obozu w Theresienstadt. Syn: Henry D. Lynn wyemigrował do USA.

64. Lindenstrauss Elfriede – urodziła się w Marggrabowej, po mężu Reinhardt, przebywała przed i w czasie wojny w Kłajpedzie, zmarła w Kownie.

65. Löwensohn – kantor, prawdopodobnie w 1937 roku aresztowany.

66. Lublin Berta – urodzona 30 listopada 1893 roku w Mieruniszkach (Mierunsken), z domu Jablonski, zamieszkała we Wrocławiu (Breslau), deportowana 13 kwietnia 1942 roku do getta tranzytowego w Izbicy.

67. Mendelowicz Isaac i Salomon – kupcy z Cimoch (Reuß), prowadzili swoje sklepy jeszcze przed I wojną światową.

68. Michalowitz Hanna – z domu Krawnitzki, urodzona 23 listopada 1863 roku w Suwałkach. Przeniosła się do Treuburga, mieszkała pod nr 23 Bergstrasse (dziś 1-go maja). 6 grudnia 1939 roku wywieziona do Białej Podlaskiej. Dzieci: Max, Martha i Rosel.

69. Michalowitz Max – mąż Sonii Ponimonski, syn Hanny Michalowitz, właściciel nieruchomości przy Karlstrasse (dziś ul Kopernika), handlował futrami i tekstyliami. Dzieci: Herbert, Erika i Erwin. Wyemigrował z rodziną w 1938 roku do Paragwaju.

70. Michalowitz Rosel, córka Hanny Michalowitz, jako Soshana Nevo prawdopodobnie wciąż żyje i mieszka w Jerozolimie, miejsce jej pobytu nie jest dokładnie znane.

71. Michalowitz Khana – urodzona w Marggrabowej, żona Yitzhaka, przed wojną wyjechała z Treuburga, podczas wojny przebywała w Treuburgu, ostatni adres: 13 Bergstrasse.

72. Moses Susi – urodzona 18 stycznia 1896 roku w Mieruniszkach (Mierunsken), z domu Kaulbars, zamieszkała w Berlinie, 24/26 czerwca 1942 roku została deportowana do obozu w Mińsku (Maly Trostiniec). 6 maja 2015 kamienie pamięci (Stolperstein) dla Susi i Hendricha upamiętniły ich śmierć.

73. Motulski Bernard – urodzony 11 stycznia 1873 roku w Marggrabowej, mieszkał w Lipsku (Leipzig), deportowany 20 września 1942 roku do Theresienstadt, gdzie zginął 4 września 1942 roku.

74. Müller Maximilian – urodził się 9 stycznia 1879 roku w Kostrzynie nad Odrą (Küstrin). Żona Charlote, z domu Jürgens (nie była pochodzenia żydowskiego). Był doktorem medycyny i prowadził od mniej więcej 1911 do 1939 roku praktykę lekarską w Świętajnie (Schwentainen). Dzieci: Han-Georg, Rose Marie Luise ( po mężu Fischer). W 1941 roku przeniósł się z rodziną do Berlina.

75. Podbielsky – od 1912 roku był kupcem w Marggrabowej i Fischereipächter (posiadacz łowisk) w Rogojnach (Rogonnen). Mieszkał na Goldaperstrasse.

76. Pobielsky Grete – zaręczyła się w Berlinie w 1922 roku z Ludwigiem Haase.

77. Pobielski Leo – syn Pamielskiego z Marggrabowej, do której powrócił z Palestyny ożenił się w maju 1922 roku z Ermą Kanowitz.

78. Pyko Fritz Emil – urodzony 19 czerwca 1908 roku w Szczecinkach (Eichhorn), ochrzczony 19 lipca 1908 w Marggrabowej, wyznania ewangelickiego, zginął 1 stycznia 1945 roku w getcie w Łodzi.

79. Ratschkowski – koleje losu nieznane.

80. Rawraway, żona kupca z Cimoch (Reuß), zmarła około 1930 roku

81. Rehfeld Max – urodzony 21 grudnia 1888 roku w Ełku (Lyck), żona Lina z domu Czerninski urodzona 3 października 1898 roku w Szarejkach (Schareiken). Zajmował się handlem drobiem. Ostatni adres: nr 13 Bergstrasse (dziś 1-go maja, naprzeciwko ul. Wąskiej). Zostali deportowani 6 grudnia 1939 roku do Białej Podlaskiej. Max i Lina mieli wtedy dorastającą córkę: Hannę – urodzoną w Treuburgu, deportowana do Breslau (Wrocław).

82. Reinhardt Ephraim – urodzony 13 listopada 1879 roku w Plaschken, powiat Tylża (Tilsit), ojciec i matka: Lew i Rosa. Zajmował się handlem, właściciel nieruchomości przy Rynku w Marggrabowej. Żona Franziska urodzona 5 lipca 1880 roku w Piszu (Johannisburg), z domu Kaulbars. Mieszkali przy nr 2 Bergstrasse. Podczas wojny przebywali w Treuburgu. Zostali deportowani 6 grudnia 1939 roku do Białej Podlaskiej, później do Lublina.

83. Reiß Aron – zajmował się handlem tekstyliami (moda męska i chłopięca, obuwie, bielizna). Mieszkał przy Rynku nr 47.

84. Rosenthal Henriette – urodzona 18 kwietnia 1859 roku w Marggrabowej, z domu Freyer, mieszkała w Königsbergu, deportowana 24/25 sierpnia 1942 roku do Theresienstadt, gdzie zginęła 8 września 1942 roku.

85. Rubinstein – zajmował się handlem tekstyliami, mieszkał przy Rynku.

86. Salomon, zajmował się handlem, mieszkał przy Goldaper Strasse (dziś Armii Krajowej). Cäsar Salomon – urodzony 27 stycznia 1880 roku we wsi Ciche (Czychen), podczas II wojny światowej przebywał w Bottrop (i Halle), 1 czerwca 1942 roku deportowany z Kassel do Lublina i tam zmarł 3 czerwca 1942 roku. Żona Adele z domu Rautenberg, szwagier Jakob Rautenberg i szwagierka Käthe Rautenberg zginęli w obozach koncentracyjnych. Szwagierka Regina Lewin (z domu Rautenberg) mieszkała w Plauen, siostrzeniec Siegfried Rautenberg przeniósł się do Sydney, siostrzenica Gerda Kirby (z domu Rautenberg) do USA.

87. Salomonsohn Manfred – urodził się w 1932 roku w Marggrabowej. Przed II wojną światową wyjechał do Berlina, 29 listopada 1942 roku transportem 23 deportowany do Auschwitz. Margot Salomonsohn – deportowana do Auschwitz, Manfred – deportowany do Auschwitz.

88. Scheinmann Emil – bankier, mieszkał przy Rynku.

89. Scheinmann Anna – z domu Hertsfeld, urodzona 28 sierpnia 1865 roku w Marggrabowej, przeniosła się do Berlina. Wywieziona tzw.: “Alterstransport” 17 sierpnia 1942 roku do obozu w Theresienstadt, gdzie straciła życie 6 września 1942 roku.

90. Seidenstedt – Fischereipächter (posiadacz łowisk) w Rogojnach (Rogonnen), został wywłaszczony.

91. Slotowski Walter Helmuth – urodzony w 1896 roku w Marggrabowej, ojciec i matka: Adolf i Klara, był kupcem, żona: Ibolika z domu Feher. Podczas II wojny światowej mieszkał w Ełku (Lyck), deportowany do obozu w Szanghaju w Chinach.

92. Sokolowski Louis Lewin – urodził się 3 marca 1884 roku w Borawskich (Borawsken), miał sklep z tekstyliami przy Rynku. Żona Martha, z domu Michalowitz, urodzona 9 marca 1890 roku w Cimochach (Reuß). Matka Louisa – Esther, z domu Ratschkowski, urodziła się 25 października 1856 roku w Filipowie. Zostali deportowani 6 grudnia 1939 roku do Białej Podlaskiej. Córka Louisa i Marthy – Margot, urodzona w 1926 roku w Marggrabowej, wyjechała do Berlina, później w Tylży (Tilsit), pod nr 13 Schulstrasse i została 19 lutego 1943 roku deportowana do Auschwitz. Ostatni adres 13 Bergstrasse w Treuburgu. Syn Louisa i Marty wyemigrował w sierpniu 1939 roku i żyje jako Yitzhak Oron w Jerozolimie.

93. Solowijczyk Margot – urodzona w Marggrabowej w 1907 roku, podczas wojny deportowana do obozu w Bergen-Belsen.

94. Stroetzel Ella – urodzona 18 lutego 1902 roku w Stallupönen (dziś Niestierow w Obwodzie Kaliningradzkim), umarła 11 maja 1986 roku w Kalifornii/USA. Jej mąż (nie będący pochodzenia żydowskiego) Paul urodził się 12 lutego 1896 roku, zmarł w 1945 roku popełniając samobójstwo. Córka Sigrid urodziła się 8 lutego 1927 roku w Cimochach (Reuß), zmarła w 2001 roku. Syn Gert urodził się 32 listopada 1930 roku w Cimochach (Reuß). Dalsza rodzina wyemigrowała najpierw do Danii, później do Kanady, a następnie do USA.

95. Tropa Israel w 1904 roku w Solcu, w Polsce, gdzie przebywał przed II wojną światową. W czasie wojny przebywał w Treuburgu.

96. Ungvary Regine – urodzona w 1873 we wsi Ciche (Czychen).

97. Wessolowski Taube – urodzona 10 maja 1869 roku w Filipowie, z domu Sieniewski. Mieszkała w Treuburgu pod nr 11 Goldaperstrasse. Ostatni adres: 13 Bergstrasse, 6 grudnia 1939 roku deportowana z Treuburga do Białej Podlaskiej.

98. Wessolowski Lisbeth – urodzona 15 stycznia 1894 roku w Rogojnach (Rogonnen), prawdopodobnie córka Taube Wessolowski, ostatni adres: 11 Goldaperstrasse, 6 grudnia 1939 roku deportowana z Treuburga do Białej Podlaskiej, tak jak i Lore Margot Janny Salomonson – urodzona 4 grudnia 1932 roku w Treuburgu, prawdopodobnie to była córa Lisbeth ze związku z Salomonsonem.

99. Wessolowski Abraham – zajmował się handlem, posiadał dom i 6 ha ziemi. Wraz z czterema synami wyemigrował do Argentyny, jedna córka przeniosła się do Izraela.

100. Wilkowski Nathan – urodzony 4 marca 1896 roku w Urbankach (Urbanek), przeniósł się do Berlina, deportowany 12 stycznia 1943 roku do Auschwitz, zmarł 4 lutego 1943 roku.

101. Winter Myriam – urodzona w 1912 roku w Marggrabowej, zajmowała się handlem, przed II wojną przebywała w Słupcy, deportowana 12 marca 1941 roku transportem 16 z Konina do Lublina.

102. Wolf Else – urodzona 13 maja 1890 roku we wsi Ciche (Czichem), mąż: Jacob, po mężu Moses, matka: Mina Leberehkt, ojciec: Louis, przed II wojną światową wyjechała do Berlina, deportowana 29 listopad 1942 roku Transportem 23 do Auschwitz.

103. Wolf Erich – urodzony 26 grudnia 1886 roku we wsi Ciche (Czychen), matka: Mina Leberehkt, ojciec: Louis, żona: Anna (z domu Bondy), przed II wojną światową zamieszkał w Berlinie, deportowany do Theresienstadt, zmarł w 1943 roku w Auschwitz.

104. Wolf Arno – urodzony 26 grudnia 1888 roku we wsi Ciche (Czychen), przebywał w Berlinie, deportowany do getta w Łodzi.

Źródła podają też informacje o losie Gustawa Wilhelma Kohls’a, Świadka Jehowy, żyjącego w Sedrankach (Seedranken), który zginął w 1945 roku w obozie Bergen-Belsen.

 

Według portalu Wirtualny Sztetl: adres Bergstrasse 13 (obecnie ul. 1 Maja, naprzeciwko ul. Wąskiej) figuruje jako miejsce ostatniego pobytu w czasie II wojny światowej w danych personalnych osób pochodzenia żydowskiego z Treuburga. Część społeczności z konieczności (np.: wywłaszczenie) już wcześniej wyemigrowała (najczęściej do Berlina), nie uniknęła jednak w ten sposób i tak okrutnego losu. Osoby te były więzione i mordowane w gettach w Theresienstadt, Rydze, Mińsku, Kownie, Litzmannstadt (Łódź), Piaskach, Lublinie i Szanghaju oraz obozach w Auschwitz i Sobiborze.

 

Ostatni Żydzi mieli zostać wywiezieni z Treuburga do obozów zagłady w 1941 lub 1942 r.. Śledząc wojenną historię można przypuszczać, iż grupa Einsatzkommando 9, która dotarła z Warszawy 29 czerwca 1941 roku w pobliże Treuburga (dowodził wtedy SS-Obersturmbannführer Alfred Filbert (czerwiec 1941 – 20 październik de 1941)), gdzie urządzili sobie biwak, nie odegrała chyba już roli w Treuburgu, nic o tym przynajmniej nie wiadomo. 1 lipca 1941 roku spod Treuburga grupa ruszyła w kierunku Wilna, gdzie rozpoczęła eksterminację Żydów, a dalej do Grodna, Mińska… .

 

Zagładę przeżyło niewiele osób.

 

Ewa Kozłowska

 

Źródła informacji m.in. z: Yad Vashem – Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu, IKHR, Treuburger Heimatbrief – Achim Tutlies, Hans Urlich Brink, Wirtualny Sztetl.

(osoby, które chcą podzielić się swoimi wspomnieniami, uwagami, skorygować informacje proszone są o kontakt mailowy: kontaktzewakozlowska@wp.pl )

 

 

 

(foto: dokumenty z dokumenty z Yad Vashem)